Biblia pauperum, dosłownie „Biblia dla ubogich„, to zaskakujące zjawisko w kulturze średniowiecznej. Jest to manuskrypt, który, jak zdradza nazwa, miał za zadanie przybliżać treści biblijne osobom, które nie mogły czytać. Dlaczego warto o tym wiedzieć? Bo to ciekawostka, która nie tylko ujawnia inny, bardziej ludzki wymiar średniowiecza, ale również pokazuje, jak kreatywnie ludzie starali się przedstawić treści duchowe. Złap kubek herbaty, zrób sobie wygodnie i zgłęb z nami tajemnice Bibli pauperum.
Co to jest biblia pauperum?
Pojęcie „Biblia pauperum” może budzić pewne skojarzenia, ale trudno je jednoznacznie zakotwiczyć bez kontekstu. W średniowieczu, kiedy analfabetyzm był na porządku dziennym, księgi pełniły niesamowitą rolę. Biblia pauperum była jednym ze średniowiecznych manuskryptów, rodzajem księgi zawierającej wyciąg z pisma świętego, z bogato ilustrowanymi scenami ze starego i nowego testamentu.
Znaczeniu terminu „biblia pauperum” odnosi się do różnych typów ksiąg późnośredniowiecznych, a więc nie jest to jedno konkretne dzieło. Nazwa „Biblia pauperum” została im nadana przez badaczy, chociaż same egzemplarze różnią się od siebie. Niemniej jednak typowa Biblia pauperum zawierała początkowo 36 scenami ze starego testamentu, których antytypy znajdują się w nowym testamencie.
Dlaczego Biblia pauperum jest ważna?
Biblia pauperum to nie tylko fenomen średniowiecznej kulturze, ale i ważny element całości sztuki średniowiecznej. Znajdujące się w niej ilustracje miały za zadanie przybliżać pismo święte ludziom ubogim materialnie i duchowo. Dzięki temu manuskrypt ten nie był tylko księgą — był też swoistym słownikiem dla tych, którzy nie mogli czytać i pisać.
Z jednej strony, celem było wykazywanie związków między nowym a starym testamentem. Z drugiej strony, była to księga pedagogiczna. Nie można zapomnieć o kontekście historycznym. Był to okres, gdy Kościół miał ogromny wpływ na życie społeczne, a dostęp do ksiąg był ograniczony. Biblia pauperum była jednym z niewielu sposobów, by zrozumieć nauczania zawarte w Biblii.
Jak wyglądała Biblia pauperum?
Jeżeli ktoś by chciał zobaczyć, jak wygląda taki manuskrypt, jednym z najbardziej znanych jest egzemplarz z Wolfenbüttel. Jest to jedno z najstarszych zachowanych rękopiśmiennych dzieł tego typu. Biblia pauperum była manuskryptem ozdobionym złotem i srebrem, a zawierała głównie ilustracje. Często, ponad i poniżej tych scen umieszczone są po dwa wyobrażenia proroków starotestamentowych oraz odpowiednie teksty z ich proroctw odnoszące się do przedstawionych scen. Działo się później, że zaczęły się pojawiać egzemplarze blokowe i inkunabuły, co uczyniło ten rodzaj książki bardziej dostępnym.
Ale co z samą zawartością? Tu również jest ciekawie. Przykłady scen to na przykład zwiastowanie Marii, które w typologicznym zestawieniu może być porównane do runa Gedeona ze starego testamentu. Dzięki takiemu zestawieniu ludzie mogli lepiej zrozumieć głębokie prawdy teologiczne, które były dla nich przeszkodą w poznaniu Boga.
Czy Biblia pauperum była tylko dla ubogich?
Pojęcie „ubogich” w tym kontekście nie odnosi się jedynie do ludzi ubogich materialnie. W Encyklopedii PWN, w terminologii naukowej księgoznawstwa i historii sztuki odnosi się do różnych typów ksiąg późnośredniowiecznych, niekoniecznie przeznaczonych tylko dla ubogich. Owszem, podstawowym zadaniem miałoby być przekazywanie treści religijnych ludziom, którzy nie mieli dostępu do bardziej zaawansowanych źródeł. Ale takie księgi przeznaczone były również dla studentów i niższego kleru. Były używane przez różne zakony żebracze jako narzędzie w ewangelizacji.
W najczęściej używanym obecnie znaczeniu termin „biblia pauperum” odnosi się do jednego z rodzajów ksiąg, takich jak speculum humanae salvationis, bible moralisée i concordantia caritatis, które zawierają typologiczne zestawienia obrazów ze starego i nowego testamentu. Warto więc pamiętać, że choć nazwa wskazuje na grupę docelową, to tak naprawdę Biblia pauperum była dostępna dla szerszej grupy odbiorców.
Kiedy powstała biblia pauperum?
Biblia pauperum zaczęła się pojawiać w średniowieczu, z najstarszymi egzemplarzami datowanymi na połowę XIV wieku. Termin „Biblia pauperum” został użyty przez badaczy dla określenia tego typu rękopiśmiennej księgi zawierającej wyciąg z Pisma Świętego, zilustrowanego dwiema odpowiadającymi sobie scenami ze Starego i Nowego Testamentu, umieszczonymi powyżej i poniżej tych scen. Bogato ilustrowana księga miała na celu przybliżenie pisma świętego osobom „ubogim duchem”, czyli tym, które miały ograniczony dostęp do nauczania Kościoła.
Księga ubogich, jak inaczej jest nazywana biblia pauperum, uważana jest za jeden z najważniejszych przykładów średniowiecznych ksiąg ilustrowanych. Pierwsze wersje były rękopiśmienne, ale później pojawiają się egzemplarze blokowe, co uczyniło ten rodzaj książki przeznaczone dla szerszej grupy odbiorców. Przykładem egzemplarza z Wolfenbüttel, jednego z najstarszych i najbardziej znanych, można zauważyć zastosowanie terminologii egzegezy biblijnej w zestawieniach antytyp, które umieszczone były powyżej i poniżej ilustracji. Te książki przeznaczone były dla studentów teologii i niższego kleru, jako narzędzie do głębszego zrozumienia związków między Starym a Nowym Testamentem.
Podsumowanie
Biblia pauperum to więcej niż po prostu „Biblia dla ubogich„. To wyjątkowe dzieło sztuki i kultury średniowiecza, które miało na celu przybliżenie pisma świętego zarówno ludziom ubogim, jak i szerokiej grupie odbiorców. Dzięki takim manuskryptom możemy zrozumieć, jak ważne było dla ludzi tamtych czasów przekazywanie treści duchowych w zrozumiały sposób. Wielka wartość tych dzieł leży w ich prostocie i skondensowaniu, które czyniły je jednym z najbardziej skutecznych narzędzi edukacji religijnej w średniowieczu.